تحقیق در حوزه اندیشه های نظامی امام خمینی (ره) و موضوعات مربوط به آن به چند دلیل نسبت به سایر ابعاد اندیشه ای وی پیچیده تر و مشکل تر است.

نخست اینکه این جنبه از اندیشه های امام نسبت به سایر حوزه های فکری وی کم دامنه تر بوده است. دوم اینکه آثار و نوشته های موجود در این حوزه، آکادمیک و روشمند نیستند. تعداد این آثار بسیار محدود است و محتوای آن ها غالباً مشتمل بر دایره محدودی از کلیات انتزاعی و ارزشی و تبلیغاتی است.

این مقاله باهدف فائق آمدن بر مشکلات این حوزه و عرضه کاری دقیق تر انجام شده است.

1-بنیادهای نظری جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی (ره)

اندیشه نظامی به بنیادهای فکری و نگرش های فلسفی یک صاحب نظر درباره ابعاد و جنبه های مختلف نظامی گری به خصوص ماهیت جنگ و دفاع اطلاق می شود.

اندیشه نظامی غالباً ارتباط مستقیمی با مواضع نظامی و نوع مدیریت نظامی فرد دارد. از همین رو رویکردهای فکری و اندیشه ای رهبران در مورد موضوعات مختلف نظامی، یکی از محورهای اصلی تعیین کننده استراتژی نظامی آن ها است.

بنیاد اندیشه امام خمینی (ره) مبتنی بر شریعت اسلام است و سایر حوزه های معرفت شناسی وی بر اساس آن معنا می یابد. بر این اساس هسته اصلی اندیشه نظامی امام، حفظ اسلام از طریق فرایند حکومت داری و حراست و گسترش مسالمت آمیز آن است.

شکل گیری حکومت اسلامی باهدف پاس داشت شریعت اسلام، اولین سطح اندیشه نظامی امام است. هدف اصلی از تشکیل حکومت، حفظ اسلام و شریعت اسلامی است. حراست از اسلام و گسترش اسلام، سطوح دوم و سوم اندیشه نظامی امام (ره) هستند که در پیوند با حفظ حکومت اسلامی، از طریق دفاع و یا جنگ معنا می یابند.

گسترش حکومت اسلامی که در فقه سیاسی اسلامی، از اهداف اصلی اسلام است، به معنای گسترش مسالمت آمیز آن از طریق امربه معروف و تقویت روابط دوستانه با سایر ملل است.

گسترش حکومت اسلامی از طریق نظامی گری در قالب اندیشه جهاد ابتدایی و مربوط به عصر امام معصوم (ع) است. گسترش حکومت اسلامی در عصر غیبت و در زمان حکومت ولایت فقیه، در قالب اندیشه جهاد دفاعی معنا می یابد. درواقع در اینجا اندیشه محوری در تقویت و گسترش حکومت اسلامی، دفاع از کیان و مرزهای اسلامی است و با نظامی گری مبتنی بر تجاوز میانه ای ندارد.

جهاد دفاعی، جهاد در مقابل تجاوز دشمن، واجب عینی است. از نظر امام، این تجاوز ممکن است به صورت تجاوز مستقیم نظامی و یا غیرنظامی به صورت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی ظاهر شود. بر همین اساس امام ستیز دائمی با استکبار جهانی و قدرت های بزرگ را از نوع جهاد دفاعی دانسته است.

از این منظر اندیشه های امام در قالب چند موضوع قابل بررسی است: دفاع از مسلمین، دفاع در برابر استیلای سیاسی بیگانگان، دفاع از وحدت کشورهای اسلامی، دفاع از حق و عدالت، دفاع از منافع بین المللی جهان اسلام، گسترش نفوذ اسلام در جهان، مقابله با کافران و ستمکاران، مبارزه دائمی با استکبار جهانی و قطع ریشه های فساد.

در تحلیل اندیشه های نظامی امام خمینی (ره) با استناد به شواهد عینی می توان استدلال کرد که اندیشه نظامی امام، صلح طلبانه و دفاع محور است.

امام در موارد متعددی، آشکارا جنگ و توسعه طلبی را نفی کرده است. ایشان درجایی می گوید: جنگ ما یک دفاع است، هجوم نیست و جنگ دفاعی از تکلیف های شرعی و وجدانی انسانی همه است. بر هر انسانی واجب است که از خود، کشور و دینش دفاع کند.

دفاع حق هر انسانی است و جنگ دفاعی از تکلیف های شرعی و وجدانی همه انسان هاست. در این حالت هم سپاه، هم ارتش، هردو یک وضع دارند. هردو یک تکلیف دارند و آن حفظ اسلام است. همچنین می فرمایند: ما هیچ گاه جنگ طلب نیستیم، ما دفاع مقدس می خواهیم بکنیم و می خواهیم از آبروی اسلام و از آبروی کشور اسلامی دفاع کنیم. این دفاعی است که عقل و اسلام، هردو با آن موافق اند.

از همین رو امام اعتقاد داشت که دفاع از اسلام، از بزرگ ترین عبادات است. درعین حال حفظ اسلام از حفظ احکام بالاتر است.

از نظر امام بر همه ما واجب شرعی است که از اسلام دفاع کنیم. مسئله این نیست که ما می جنگیم، ما دفاع می کنیم. این اندیشه امام که بنیاد استراتژی های سیاسی و نظامی ایران در جنگ هشت ساله را شکل می داد؛ در مقاطع حساس جنگ به وضوح قابل مشاهده بود. بر همین اساس، ماهیت جنگ ایران در برابر عراق از دیدگاه حضرت امام (ره) جهاد دفاعی بود.

بعد از فتح خرمشهر و ادامه جنگ، اندیشه جهاد دفاعی در بیانات امام خمینی (ره)، نمود بهتری یافت. مثلاً امام پس از عملیات رمضان که اولین اقدام برای ورود به خاک عراق بود می گوید: وارد شدیم به عراق برای اینکه نگذاریم هرروز شهرها موردحمله واقع شود و می خواهیم این عملیات را به حدی برسانیم که نتوانند کاری بکنند و این یک دفاعی است که ما داریم.

امام ضمن تبیین علت ورود به خاک عراق ازنظر سیاسی و نظامی، از این اقدام به عنوان اهرمی برای فشار به مجامع بین المللی استفاده می کند و اتمام عملیات دفاعی رزمندگان در خاک عراق را متوقف بر پذیرش خواسته های جمهوری اسلامی می داند.

۲-تبیین مدیریت نظامی امام در جنگ ایران و عراق

مدیریت نظامی امام در جنگ ایران و عراق دارای دو بعد کاریزماتیک و سیستماتیک بوده است. بعد کاریزماتیک این مدیریت، معطوف به تأثیر جنبه های شخصیتی و حب درونی جامعه نسبت به امام و بعد سیستماتیک، مربوط به جنبه های مدیریت مستقیم و حرفه ای امام در پیشبرد امور جنگ است.

در مدیریت کاریزماتیک، اطاعت فرد ناشی از ویژگی های شخصی و ذاتی مدیر است. در این مدیریت رهبران دارای ویژگی هایی هستند که آن ها را قادر می سازد برای پیروان خود الهام بخش بوده و حتی به شکل الگو، پیروان در قالب آن تعیین هویت می شوند.

وضعیت بحرانی جامعه ایران در وضعیت بروز انقلاب ۱۳۵۷ و پس ازآن جنگ ایران و عراق، شرایط مناسبی را برای ظهور رهبر کاریزمای انقلاب یعنی امام خمینی (ره) مهیا کرد.

به نظر می رسد شخصیت کاریزمای امام در هر دو دوره انقلاب و جنگ تأثیر گسترده ای در برون رفت از بحران و مدیریت تحولات آن ها داشته است. یافته های تحقیقی نشان می دهد که بعد کاریزماتیک مدیریت نظامی امام در جنگ ایران و عراق، پنج حوزه اصلی را پوشش می داد: تأمین مشروعیت و مقبولیت عمومی جنگ با عراق، تأمین روحیه جنگاوری، تأمین روحیه مقاومت و استقامت، تأمین نظام سازمانی جنگ، تأمین نیروی انسانی جنگ.

درواقع می توان گفت که کاریزمای امام و عامل انگیزشی آن در جنگ، مبتنی بر نوعی دوگانگی عوامل دینی و دنیوی است. بااین وجود، این دو بعد، نه در عرض بلکه در طول هم هستند.

یافته های تحقیق نشان می دهد که این مرجعیت دینی و کاریزما، بدون عبور از متغیرهای دنیوی ناممکن بوده است. درواقع امام برای موفقیت در بسیج اجتماعی مردم و اداره جنگ از طریق ایجاد انگیزش اجتماعی، صرفاً از متغیرهای دینی بهره نگرفته است بلکه متغیرهای دنیوی نیز اثرگذار بوده اند.

به لحاظ جامعه شناختی، اگر از طرف امام تأکید بر عوامل سیاسی و اجتماعی و اقتصادی (مجموع عوامل دنیوی) صورت نمی گرفت، اساساً حلقه پیوند میان کاریزما و نهاد مرجعیت با پدیده جنگ وجود پیدا نمی کرد و کاریزما در جهت ایجاد انگیزش اجتماعی عینیت نمی یافت.

نتایج این تحقیق نشان می دهد که توازن میان متغیرهای دینی و دنیوی است که قدرت تأثیر بسیج را برای مرجع دینی فزونی می دهد و درعین حال اعلام آمادگی جامعه، واقعیتی است که این قدرت و تأثیر را به وجود می آورد.

۲-۲. بعد سیستماتیک مدیریت نظامی امام خمینی در جنگ ایران و عراق

به طورکلی در حوزه مطالعاتی جنگ ایران و عراق به رغم گستردگی ادبیات تولیدشده در آن، در برخی موضوعات خلأهای مطالعاتی مهمی دارد. این تحقیق نشان داد که موضوع مدیریت عملی امام (ره) در جنگ ایران و عراق عملاً یکی از حوزه های فراموش شده مطالعات جنگ است و تاکنون هیچ اثر علمی و آکادمیکی در این زمینه منتشرنشده است.

البته به نظر می رسد مهم ترین دلایل این مسئله، کمبود شدید منابع به دلیل عدم انعکاس ابعاد عملی مدیریت نظامی امام (ره) در رسانه ها و عدم وضوح مسئله مطالعاتی است.

ابعاد عملی و واقع گرایانه مدیریت نظامی امام در جنگ را می توان در چهار دوره متمایز مدیریتی و در سه سطح استراتژی سیاسی جنگ، استراتژی نظامی و تاکتیک نظامی مطالعه کرد:

-از آغاز جنگ تا مرداد ۱۳۶۱ (عملیات رمضان): تعیین استراتژی سیاسی (دوره مورد بحث)

- از مرداد ۱۳۶۱ تا اسفند ۱۳۶۲ (عملیات خیبر): تعیین استراتژی سیاسی جنگ و دخالت محدود در تعیین استراتژی نظامی جنگ

- از اسفند ۱۳۶۲ تا پایان ۱۳۶۵: تعیین استراتژی سیاسی جنگ، دخالت گسترده در تعیین استراتژی نظامی جنگ و دخالت محدود در تاکتیک های نظامی جنگ؛ و

از ابتدای ۱۳۶۶ تا پایان جنگ: تعیین استراتژی سیاسی جنگ و تعیین استراتژی نظامی جنگ

از آغاز جنگ تا مرداد ۱۳۶۱ (عملیات رمضان): تعیین استراتژی سیاسی جنگ:

این جمله معروف ناپلئون که آغاز و پایان جنگ مختص رهبران سیاسی است؛ در خصوص نقش تعیین کننده امام در مدیریت جنگ صادق است. پیش بینی وقوع جنگ و تشکیل نیروی بسیج قبل از آغاز جنگ ایران و عراق، مدیریت مناسب شرایط آغاز ورود جامعه به جنگ، چگونگی واکنش نسبت به خواسته های عراق پس از توقف مرحله اول جنگ (توقف جنگ پس از اشغال سرزمین های ایران)، برخورد با مواضع بنی صدر در خصوص جنگ، مدیریت بحران داخلی خلأ بنی صدر و در دست گرفتن فرماندهی کل قوا، موضع گیری در خصوص کارکردهای نظامی ارتش و سپاه در مراحل اولیه جنگ، فرمان شکستن حصر آبادان و آزادسازی مناطق اشغالی، تشکیل شورای عالی دفاع و تصمیم گیری در خصوص ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، مهم ترین ابعاد مدیریتی امام خمینی (ره) در این مقطع که موضوع بحث ما است می باشد.

الف) پیش بینی وقوع جنگ و تشکیل نیروی بسیج قبل از آغاز جنگ

امام خمینی یک سال قبل از آغاز جنگ آن را پیش بینی و برای مقابله با آن برنامه ریزی کرده بود. امام در پنجم آذر ۱۳۵۸ و تنها ۲۲ روز پس از اشغال لانه جاسوسی با توجه به احتمال تهاجم نظامی کشورهای خارجی به ایران، فرمان تشکیل بسیج با جذب، سازمان دهی، آموزش و به کارگیری نیروهای مردمی را صادر کرد.

امام در یکی از سخنرانی های خود قبل از شروع جنگ در تاریخ ۶/۱۲/۱۳۵۸ در مورد تشکیل بسیج می فرمایند: مهیا شدنمان هم طوری باشد که با این مهیا شدن، بترسند آن هایی که خیال هجمه دارند.

ب) مدیریت مناسب در شرایط ورود جامعه به جنگ

از توقف اولیه عراق پس از پیشروی های گسترده آن تا شروع عملیات ها'>عملیات های موفقیت آمیز ایران را می توان مدیریت آغازین ورود جامعه به جنگ از طرف امام نامید که به نظر می رسد بنیاد پیروزی های بعدی را مهیا کرد.

به گفته فرماندهان جنگ، آنچه در مراحل آغازین جنگ، مهم ترین نقش را در شکست حمله برق آسای عراق داشت؛ الهام گرفتن از تدابیر نظامی امام خمینی (ره) برای دفاع و جنگیدن بود.

غلامعلی رشید در خصوص این تدبیر نظامی که به نوعی بر کل دوره جنگ تأثیر گذاشت؛ معتقد است: تجدیدنظر در روش های سابق و کلاسیک جنگ، جذب و حضور گسترده نیروهای مردمی در درون یگان های سپاه پاسداران و شکل گیری یک تفکر جدید دفاعی که عظیم ترین نقطه عطف دفاع مقدس بود، به نوعی تحت مدیریت دقیق امام حاصل شد.

روش های کلاسیک جنگ که از آغاز تهاجم عراق در دستور کار دولت بنی صدر قرار داشت، عملاً استراتژی مناسبی برای مقابله نبود. این مسئله در همان ماه های اولیه جنگ آشکار شد. امام خمینی (ره) با آگاهی از این مسئله از طریق پیوند زدن موضوع جنگ با شور و احساس انقلابی مردم، جنگ را از سطح استراتژی های کلاسیک به جنگ توده ای تبدیل کرد.

ج) واکنش مناسب به درخواست های عراق پس از توقف مرحله اول جنگ

در این برهه بین نخبگان سیاسی ایران در خصوص قبول نکردن آتش بس کاملاً اتفاق نظر وجود داشت. مطالعات تصمیمات مدیریتی مقامات سیاسی و فرماندهان و امام نشان می دهد که در ماهیت مسئله اختلاف نظری وجود نداشته و فقط در خصوص روش های دستیابی به آتش بس در عمل اختلاف هایی وجود داشته است.

قاطعیت امام در نپذیرفتن آتش بس و به سخره گرفتن آن در همه منابع مستند جنگ اشاره شده است. در یکی از این گزارش ها آمده است که حبیب شطی دبیر کل سازمان کنفرانس اسلامی در ملاقات با امام خمینی (ره) طرحی را برای تشکیل هیئتی از روسای کشورهای اسلامی پیشنهاد داد که امام با آن موافقت کرد اما این هیئت نیز بر تقدم آتش بس تأکید داشت.

امام در یکی از ملاقات ها به حبیب شطی گفته بود، شما از منزل من بروید بیرون و در پشت در خانه اعلام کنید؛ صدام متجاوز است و من برای پایان دادن به جنگ تصمیم گیری خواهم کرد.

حبیب شطی می گوید: من بیرون آمدم و با دولت ها و هیئت مطرح کردم اما دولت های عربی گفتند ما نمی توانیم این پیشنهاد امام را بپذیریم.

این توضیح نشان می دهد که امام خمینی (ره) عملاً بدون اعلام متجاوز بودن عراق و خروج نیروهای دشمن و پرداخت غرامت، پذیرفتن آتش بس را بی معنی می دانست.

د) برخورد با مواضع بنی صدر در خصوص جنگ

تأکید بر اجرای عملیات نظامی در جبهه های جنگ از طرف امام علیرغم مخالفت هایی که بنی صدرمی کرد، نقطه آغاز تحول در میدان رزم و سپس داخل جامعه بود.

با ظهور تدریجی آثار ناشی از ناکامی نظامی بنی صدر در جبهه های جنگ و تشدید درگیری های سیاسی، امام با تأکید بر ضرورت حفظ آرامش در داخل، میان حرکات سیاسی بنی صدر و مسئولیت وی در قوای نظامی تفاوت قائل شد و حساب گروهک ها را از بنی صدر جدا کرد. این تدبیر نظامی امام عملاً دامنه گسترش بحران ایجادشده را به داخل جامعه محدود کرد و عملاً جبهه ها از این وضعیت کمتر آسیب دیدند. امام به خوبی می دانست هر دو بحران سیاسی و نظامی ایجادشده را هم زمان نمی توان حل کرد و نباید جبهه سیاسی مخالف را که قدرت نظامی زیادی داشت، در مقابل خود قرار دهد.

از همین روی در نخستین واکنش آشکار در برابر فاجعه 14 اسفند (حمایت بنی صدر از گروه های ضدانقلاب) خطاب به گروه ها و دسته های منحرف سیاسی و غیر سیاسی تأکید کرد که با آن ها برخورد اسلامی خواهد شد و به شرارت های ضد اسلامی پایان خواهد داد.

امام همچنین یازده روز پس ازاین حادثه، در پیامی به مردم و مسئولان با تأکید بر ادامه فرماندهی بنی صدر بر کل قوا، در مورد مسائل جنگ گفت: مسائل دفاع در شورا، طرح و رسیدگی می شود و پس از تصویب، تصمیم در اجرا با فرماندهی کل قواست و قوای مسلح باید اوامرشان را اجرا نمایند.

امام در ادامه با تشکیل هیئت سه نفره ای برای حل اختلاف بین بنی صدر و دولت، به ارتش درباره سوءاستفاده هایی که ممکن است از آن بشود هشدار داد تا کلیه توهمات بنی صدر مبنی بر کسب حمایت ارتش در برخورد داخلی درهم شکسته شود.

بالاخره امام در تاریخ ۲۰/۳/۱۳۶۰ بنی صدر را از فرماندهی کل قوا برکنار کرد و چند روز بعد، عدم کفایت سیاسی وی برای ریاست جمهوری از سوی مجلس اعلام شد.

تدابیر دقیق امام در نحوه برخورد با بحران بنی صدر در همه رسانه های جهان انعکاس یافت. رادیو لندن به نقل از ویلیام هیکمن، فرمانده نیروی دریایی آمریکا عنوان کرد: وقتی آیت الله خمینی از او خلع ید کرد، ارتش به کمک وی نیامد که این نشانه بارزی از موفقیت آیت الله خمینی در مدیریت کسب نفوذ در ارتش بود که به تدریج باعث فراهم آمدن مقدمات ظهور ارتش به عنوان یک ارگان اسلامی شد.

ه) فرمان شکستن حصر آبادان و آزادسازی مناطق اشغالی

فرمان شکستن حصر آبادان از سوی امام در اوج بحران سیاسی نظامی دوره صدارت بنی صدر صادر شد. اما این فرمان پس از آغاز تحولات اساسی در جبهه ها که پس از خرداد ۱۳۶۰ نمودار شد، جنبه واقعی تری به خود گرفت

صدور این فرمان در اوج بحران سیاسی-نظامی جامعه ایران باهدف غلبه بر این بحران ها صورت گرفت، چراکه امام هرگونه تحولی در سطح جامعه بحران زده ایران را منوط به تحولات اساسی در جبهه ها می دانست.

پس از فراهم شدن زمینه های ایجاد تحولات اساسی در جنگ به نفع ایران (بخصوص خلع بنی صدر) که عمدتاً در سطح استراتژی های سیاسی از طرف امام مدیریت می شد، روند اقدامات نظامی در قالب چهار عملیات موفقیت آمیز (طریق القدس، ثامن الائمه، فتح المبین، بیت المقدس) که نهایتاً منجر به فتح خرمشهر و آزادسازی اکثر سرزمین های اشغالی شد، آغاز شد.

۳-موضع گیری امام در خصوص ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر

تصمیم گیری امام (ره) در مورد ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، نقطه عطف مدیریت نظامی وی و درعین حال مناقشه آمیز ترین مسئله مدیریتی ایران در جنگ ایران و عراق است.

به طورکلی از منظر تبیین مدیریت نظامی امام خمینی (ره) در جنگ، یک سؤال اصلی در مورد این نقطه عطف مدیریتی قابل طرح است. آیا امام با ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر موافق بود؟

آیت الله هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۷۲ دراین باره گفت: در اوایل جنگ بعد از فتح خرمشهر که خواستیم وارد خاک عراق شویم، یک جلسه مهمی خدمت امام داشتیم. من هنوز ندیده ام آن جلسه جایی ثبت شده باشد. فرماندهان عالی رتبه و اعضای شورای عالی دفاع بودند.

آنجا بحث جدی این بود که خوب حالا که دشمن رفته و فرار کرده و نیروهایش متلاشی شده اند؛ می خواهیم برویم داخل خاک عراق.

نظر امام واقعاً اول این بود که لازم نیست وارد خاک عراق شویم؛ اما بعد از بحث و استدلال های طولانی به این نتیجه رسیدند که عراقی ها اگر بفهمند که ما به مرزشان وارد نمی شویم، تسلیم نخواهند شد، می روند و با خیال راحت آن طرف تر شرارت می کنند، لذا ایشان گفتند؛ آنجاهایی وارد خاک عراق شوید که مردم نیستند. ازاین جهت منطقه عملیات رمضان را انتخاب کردیم.

وی در جای دیگری می گوید: امام می فرمودند که جنگ ماهیت دفاعی دارد ولی چون می خواستند همه مردم عراق آزاد شوند؛ موافق نبودند که جنگ تعطیل شود. می گفتند ادامه پیدا کند تا مردم عراق آزاد شوند. اما عبور از مرز برایشان مشکل بود که بپذیرند. آخر هم محدود پذیرفتند، یعنی آنجایی که مردم نباشند.

درواقع امام بر اساس اندیشه فقهی خود ادامه جنگ را با رویکرد دفاعی برای ریشه کن کردن فتنه مدنظر داشت و اگر شرایط لازم و کافی برای سرنگونی صدام وجود می داشت، نتایج این تصمیم بهتر نمودار می شد.

منبع:

فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، سال سوم، بهار ۱۳۹۳، شماره نهم، صفحات ۸، ۹، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۲۲، ۲۳، ۲۴، ۲۵، ۲۶، ۲۷، ۳۰، ۳۱